Ο Μαρξ κι ο Φρόυντ πραγματοποίησαν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα τις δύο μεγαλύτερες ανακαλύψεις - επαναστάσεις στον τομέα των λεγόμενων επιστημών του ανθρώπου (φιλοσοφία, κοινωνιολογία, πολιτική οικονομία, …): τον ιστορικό υλισμό ο ένας, το ασυνείδητο ο άλλος.
Όπως είναι φυσικό στον κόσμο της διανοητικής εργασίας, δεν επινόησαν τίποτε εκ του μηδενός. Ούτε οι κοινωνικές τάξεις, ούτε η ηθική του σοσιαλιστικού οράματος, ούτε η πολιτική οικονομία ήταν άγνωστες προ Μαρξ. Αντιστοίχως, από την αρχαιότητα ήταν γνωστή η χρήση χρησμών, ονείρων, εξορκισμών, κλπ σε κάποιες θεραπευτικές πρακτικές. Και οι δυο τους, δημιούργησαν λοιπόν τη θεωρία ή τις πρώτες μορφές της θεωρίας ενός αντικειμένου που προϋπήρχε ήδη.
Αυτό που δεν είχα συνειδητοποιήσει, ήταν ο κατ’εμέ συνδετικός κρίκος των δύο μεγάλων αυτών διανοητών. Η αντίληψη που διαμόρφωσαν για το υποκείμενο, τη συνειδητότητα και την ελεύθερη βούληση του ατόμου. Κουβαλώντας ως σφραγίδα πάνω μου εκείνο το φοιτητικό σύνθημα «πέρα από τον ιμπεριαλισμό υπάρχει και η μοναξιά» και
βλέποντας την υπεραξιοποίηση φρουδικών προσεγγίσεων από τα media, τις επιχειρήσεις και τους «κοινωνικούς μηχανικούς» για τον έλεγχο των κοινωνιών μας,
ήλπιζα να βρω, κάποια στιγμή, εκείνο που θα συνδέει
την ταξική σύγκρουση και το συλλογικό αγώνα για τον εξανθρωπισμό των κοινωνιών μας,
με την εσωτερική λειτουργία του κάθε μεμονωμένου ατόμου.
Η ιδεολογία που αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως υποκείμενο, με έλλογη συνείδηση και ελευθερία βούλησης, δεν είναι παρά η φιλοσοφική μορφή της αστικής ιδεολογίας που κυριάρχησε στην ιστορία τους τελευταίους έξι αιώνες. Από τον διαφωτισμό και μετέπειτα. Από τότε ακόμα, στην κλασική πολιτική οικονομία, η αντίληψη του ανθρώπου ως «homo oeconomicus», που έχει ξεκάθαρη συνείδηση των αναγκών του και προβαίνει σε συνειδητές πράξεις συναλλαγής, προκειμένου να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες του, συντελώντας έτσι στην γενικότερη ευημερία της κοινωνίας, αποτελεί ως σήμερα των πυρήνα της αστικής οικονομικής θεωρίας.
Αυτή η φιλοσοφική αντίληψη του υποκειμένου που έχει συνείδηση του εαυτού του, είναι αυτονόητη για την αστική σύλληψη της ηθικής και της ψυχολογίας. Αυτή η ηθική χρειάζεται ένα υποκείμενο που να έχει συνείδηση του εαυτού του και να είναι υπεύθυνο για τις ενέργειες του, προκειμένου το υποκείμενο αυτό να υποχρεωθεί να υπακούει «ενσυνείδητα» σε κανόνες, που δεν θα συνέφερε να του επιβληθούν με τη βία.
Επιπλέον, η ύπαρξη συνείδησης είναι απολύτως απαραίτητη προκειμένου το άτομο που την κατέχει να πραγματοποιήσει μέσα του την αναίρεση του συγκρουσιακού διχασμού που προκαλεί η ταξική αντίθεση και πάλη και να πετύχει την συμφιλίωση και ενότητα που απαιτεί η αστική ιδεολογία.
Ο Μαρξ απορρίπτει το ότι τα άτομα είναι τα υποκείμενα της οικονομικής και ιστορικής διαδικασίας. Γι αυτό το λόγο στο «Κεφάλαιο» θεωρεί σημαντικό να διευκρινίζει επανειλημμένα ότι τα άτομα πρέπει να εκληφθούν ως φορείς λειτουργιών και ότι οι ίδιες οι λειτουργίες καθορίζονται και προσδιορίζονται από τις (οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές) σχέσεις της ταξικής πάλης που θέτουν σε κίνηση ολόκληρη την κοινωνική δομή, ακόμη και όταν αυτή απλά αναπαράγεται Ο Μαρξ δεν χάνει ποτέ από τα μάτια του τα συγκεκριμένα άτομα αλλά - εφόσον και αυτά εντάσσονται στο «συγκεκριμένο» - αποτελούν «σύνθεση πολλών προσδιορισμών» τους περισσότερους από τους οποίους ανέλυσε στο Κεφάλαιο.
Το αντικείμενο του Φρόυντ δεν είναι το ίδιο με του Μαρξ. Η δουλειά του δεν αφορούσε καθόλου την «κοινωνία» ή τις «κοινωνικές σχέσεις», αλλά ειδικά φαινόμενα που επιδρούν στα άτομα. Ωστόσο, είναι άτεγκτος όσον αφορά την ιδεολογική επικυριαρχία της συνείδησης: «Πρέπει να βρούμε τον τρόπο να χειραφετηθούμε από τη λειτουργία του συμπτώματος "καθαρότητα της συνείδησης"» Για ποιο λόγο; Διότι η συνείδηση δεν είναι σε θέση να διεκπεραιώσει αφ' εαυτής μια «διάκριση των συστημάτων» βάσει των οποίων δομείται ως μηχανισμός. Σε μια πρώτη τοπολογία (αποτύπωση χώρου) αυτός ο μηχανισμός περιλαμβάνει το ασυνείδητο, το προσυνειδητό και το συνειδητό, σε συνδυασμό με μια βαθμίδα «λογοκρισίας» η οποία απωθεί στο ασυνείδητο τις αφόρητες για το προσυνειδητό και το συνειδητό εκδηλώσεις ορμών. Στη δεύτερη τοπολογία, αυτός ο μηχανισμός περιλαμβάνει το Αυτό, το Εγώ και το Υπερεγώ και η απώθηση πραγματοποιείται από ένα τμήμα του Εγώ και του Υπερεγώ.
Το Εγώ, ως έδρα καθαρής συνείδησης, παύει να έχει πλήρη συνείδηση του εαυτού του. Και η συνείδηση είναι τυφλή απέναντι στη «διάκριση των συστημάτων», δεδομένου ότι αποτελεί απλώς ένα σύστημα δίπλα στα άλλα, το σύνολο των οποίων υπόκειται στη συγκρουσιακή δυναμική της απώθησης.
Αρα για πιο έλλογο υποκείμενο μιλάμε, για ποιόν άνθρωπο που «προικίστηκε μόνος αυτός από την φύση/θεό με συνείδηση», για ποιόν homo oeconomicus που έλλογα, έστω και χωρίς συνειδητή επιδίωξη, συντελεί στο γενικό καλό; Οι ανακαλύψεις των δύο μεγάλων θεωρητικών επαναστατών κατέρριψαν από το βάθρο του το ιδεολογικό κατασκεύασμα του ανθρώπου ως κατ’εικόνα και ομοίωση ενός έλλογου δημιουργού.
Σ’αυτή την αμφισβήτηση του συνειδητού, έλλογου και υπευθύνου ατόμου, που με τις ιδιότητες του αυτές φτιάχνει τη μοίρα του και την ιστορία, πιστεύω ότι βρίσκεται μια αντίληψη για τη ζωή μου και την κοινωνική μου λειτουργία που ανοίγει τους ορίζοντες. Υπάρχουν τόσοι πολλοί ματαιόδοξοι «l’etat c’est moi» και άλλοι τόσοι φιλολαικοί Ροβεσπιέροι… Η κατανόηση των «νόμων» μόνο της μαρξικής οικονομικής θεωρίας και οι κοινωνικοί αγώνες δεν αρκούν, αν δεν αντιληφθεί κανείς, στον ίδιο ελλειπτικό έστω βαθμό μ’αυτούς, και τους μηχανισμούς της κατά Φρόυντ συνείδησης: ασυνείδητο-συνειδητό, εγώ-υπερεγώ, απώθηση, … Αν δεν αντιληφθεί ότι, στο εφήμερο πέρασμα μας από τη ζωή, δεν είμαστε (τα πιστεύω μας, η ιδεολογία μας, ο βαθμός συνειδητότητας μας) παρά «προιόντα» των κοινωνικών σχέσεων στις οποίες υπεισερχόμαστε προκειμένου να μορφωθούμε, να εργασθούμε και να αναπαραχθούμε.
ΥΓ. Δεν έγινα ξαφνικά αναλυτής του Μαρξ και Φρόυντ. Με συγκλόνισε όμως η ανάγνωση ενός άρθρου του Λουί Αλτουσέρ με τίτλο «Για τον Μαρξ και τον Φρόυντ» που βρίσκεται εδώ (http://clubs.pathfinder.gr/TROTSKISTHS/227982?forum=28713&read=5),
και προσπάθησα να καταγράψω αυτό που με άγγιξε περισσότερο. Και όπως παντού και πάντα, τίποτε δεν συγκρίνεται με το πρωτότυπο, έστω κι αν αυτό είναι …μόλις 22 σελ.!
Όπως είναι φυσικό στον κόσμο της διανοητικής εργασίας, δεν επινόησαν τίποτε εκ του μηδενός. Ούτε οι κοινωνικές τάξεις, ούτε η ηθική του σοσιαλιστικού οράματος, ούτε η πολιτική οικονομία ήταν άγνωστες προ Μαρξ. Αντιστοίχως, από την αρχαιότητα ήταν γνωστή η χρήση χρησμών, ονείρων, εξορκισμών, κλπ σε κάποιες θεραπευτικές πρακτικές. Και οι δυο τους, δημιούργησαν λοιπόν τη θεωρία ή τις πρώτες μορφές της θεωρίας ενός αντικειμένου που προϋπήρχε ήδη.
Αυτό που δεν είχα συνειδητοποιήσει, ήταν ο κατ’εμέ συνδετικός κρίκος των δύο μεγάλων αυτών διανοητών. Η αντίληψη που διαμόρφωσαν για το υποκείμενο, τη συνειδητότητα και την ελεύθερη βούληση του ατόμου. Κουβαλώντας ως σφραγίδα πάνω μου εκείνο το φοιτητικό σύνθημα «πέρα από τον ιμπεριαλισμό υπάρχει και η μοναξιά» και
βλέποντας την υπεραξιοποίηση φρουδικών προσεγγίσεων από τα media, τις επιχειρήσεις και τους «κοινωνικούς μηχανικούς» για τον έλεγχο των κοινωνιών μας,
ήλπιζα να βρω, κάποια στιγμή, εκείνο που θα συνδέει
την ταξική σύγκρουση και το συλλογικό αγώνα για τον εξανθρωπισμό των κοινωνιών μας,
με την εσωτερική λειτουργία του κάθε μεμονωμένου ατόμου.
Η ιδεολογία που αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως υποκείμενο, με έλλογη συνείδηση και ελευθερία βούλησης, δεν είναι παρά η φιλοσοφική μορφή της αστικής ιδεολογίας που κυριάρχησε στην ιστορία τους τελευταίους έξι αιώνες. Από τον διαφωτισμό και μετέπειτα. Από τότε ακόμα, στην κλασική πολιτική οικονομία, η αντίληψη του ανθρώπου ως «homo oeconomicus», που έχει ξεκάθαρη συνείδηση των αναγκών του και προβαίνει σε συνειδητές πράξεις συναλλαγής, προκειμένου να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες του, συντελώντας έτσι στην γενικότερη ευημερία της κοινωνίας, αποτελεί ως σήμερα των πυρήνα της αστικής οικονομικής θεωρίας.
Αυτή η φιλοσοφική αντίληψη του υποκειμένου που έχει συνείδηση του εαυτού του, είναι αυτονόητη για την αστική σύλληψη της ηθικής και της ψυχολογίας. Αυτή η ηθική χρειάζεται ένα υποκείμενο που να έχει συνείδηση του εαυτού του και να είναι υπεύθυνο για τις ενέργειες του, προκειμένου το υποκείμενο αυτό να υποχρεωθεί να υπακούει «ενσυνείδητα» σε κανόνες, που δεν θα συνέφερε να του επιβληθούν με τη βία.
Επιπλέον, η ύπαρξη συνείδησης είναι απολύτως απαραίτητη προκειμένου το άτομο που την κατέχει να πραγματοποιήσει μέσα του την αναίρεση του συγκρουσιακού διχασμού που προκαλεί η ταξική αντίθεση και πάλη και να πετύχει την συμφιλίωση και ενότητα που απαιτεί η αστική ιδεολογία.
Ο Μαρξ απορρίπτει το ότι τα άτομα είναι τα υποκείμενα της οικονομικής και ιστορικής διαδικασίας. Γι αυτό το λόγο στο «Κεφάλαιο» θεωρεί σημαντικό να διευκρινίζει επανειλημμένα ότι τα άτομα πρέπει να εκληφθούν ως φορείς λειτουργιών και ότι οι ίδιες οι λειτουργίες καθορίζονται και προσδιορίζονται από τις (οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές) σχέσεις της ταξικής πάλης που θέτουν σε κίνηση ολόκληρη την κοινωνική δομή, ακόμη και όταν αυτή απλά αναπαράγεται Ο Μαρξ δεν χάνει ποτέ από τα μάτια του τα συγκεκριμένα άτομα αλλά - εφόσον και αυτά εντάσσονται στο «συγκεκριμένο» - αποτελούν «σύνθεση πολλών προσδιορισμών» τους περισσότερους από τους οποίους ανέλυσε στο Κεφάλαιο.
Το αντικείμενο του Φρόυντ δεν είναι το ίδιο με του Μαρξ. Η δουλειά του δεν αφορούσε καθόλου την «κοινωνία» ή τις «κοινωνικές σχέσεις», αλλά ειδικά φαινόμενα που επιδρούν στα άτομα. Ωστόσο, είναι άτεγκτος όσον αφορά την ιδεολογική επικυριαρχία της συνείδησης: «Πρέπει να βρούμε τον τρόπο να χειραφετηθούμε από τη λειτουργία του συμπτώματος "καθαρότητα της συνείδησης"» Για ποιο λόγο; Διότι η συνείδηση δεν είναι σε θέση να διεκπεραιώσει αφ' εαυτής μια «διάκριση των συστημάτων» βάσει των οποίων δομείται ως μηχανισμός. Σε μια πρώτη τοπολογία (αποτύπωση χώρου) αυτός ο μηχανισμός περιλαμβάνει το ασυνείδητο, το προσυνειδητό και το συνειδητό, σε συνδυασμό με μια βαθμίδα «λογοκρισίας» η οποία απωθεί στο ασυνείδητο τις αφόρητες για το προσυνειδητό και το συνειδητό εκδηλώσεις ορμών. Στη δεύτερη τοπολογία, αυτός ο μηχανισμός περιλαμβάνει το Αυτό, το Εγώ και το Υπερεγώ και η απώθηση πραγματοποιείται από ένα τμήμα του Εγώ και του Υπερεγώ.
Το Εγώ, ως έδρα καθαρής συνείδησης, παύει να έχει πλήρη συνείδηση του εαυτού του. Και η συνείδηση είναι τυφλή απέναντι στη «διάκριση των συστημάτων», δεδομένου ότι αποτελεί απλώς ένα σύστημα δίπλα στα άλλα, το σύνολο των οποίων υπόκειται στη συγκρουσιακή δυναμική της απώθησης.
Αρα για πιο έλλογο υποκείμενο μιλάμε, για ποιόν άνθρωπο που «προικίστηκε μόνος αυτός από την φύση/θεό με συνείδηση», για ποιόν homo oeconomicus που έλλογα, έστω και χωρίς συνειδητή επιδίωξη, συντελεί στο γενικό καλό; Οι ανακαλύψεις των δύο μεγάλων θεωρητικών επαναστατών κατέρριψαν από το βάθρο του το ιδεολογικό κατασκεύασμα του ανθρώπου ως κατ’εικόνα και ομοίωση ενός έλλογου δημιουργού.
Σ’αυτή την αμφισβήτηση του συνειδητού, έλλογου και υπευθύνου ατόμου, που με τις ιδιότητες του αυτές φτιάχνει τη μοίρα του και την ιστορία, πιστεύω ότι βρίσκεται μια αντίληψη για τη ζωή μου και την κοινωνική μου λειτουργία που ανοίγει τους ορίζοντες. Υπάρχουν τόσοι πολλοί ματαιόδοξοι «l’etat c’est moi» και άλλοι τόσοι φιλολαικοί Ροβεσπιέροι… Η κατανόηση των «νόμων» μόνο της μαρξικής οικονομικής θεωρίας και οι κοινωνικοί αγώνες δεν αρκούν, αν δεν αντιληφθεί κανείς, στον ίδιο ελλειπτικό έστω βαθμό μ’αυτούς, και τους μηχανισμούς της κατά Φρόυντ συνείδησης: ασυνείδητο-συνειδητό, εγώ-υπερεγώ, απώθηση, … Αν δεν αντιληφθεί ότι, στο εφήμερο πέρασμα μας από τη ζωή, δεν είμαστε (τα πιστεύω μας, η ιδεολογία μας, ο βαθμός συνειδητότητας μας) παρά «προιόντα» των κοινωνικών σχέσεων στις οποίες υπεισερχόμαστε προκειμένου να μορφωθούμε, να εργασθούμε και να αναπαραχθούμε.
ΥΓ. Δεν έγινα ξαφνικά αναλυτής του Μαρξ και Φρόυντ. Με συγκλόνισε όμως η ανάγνωση ενός άρθρου του Λουί Αλτουσέρ με τίτλο «Για τον Μαρξ και τον Φρόυντ» που βρίσκεται εδώ (http://clubs.pathfinder.gr/TROTSKISTHS/227982?forum=28713&read=5),
και προσπάθησα να καταγράψω αυτό που με άγγιξε περισσότερο. Και όπως παντού και πάντα, τίποτε δεν συγκρίνεται με το πρωτότυπο, έστω κι αν αυτό είναι …μόλις 22 σελ.!
Σχόλια