Τα τελευταία χρόνια «πολλοί
στοχαστές προσπαθούν να καταλάβουν πως λειτουργεί το ανθρώπινο
μυαλό…Συγκεκριμένα προσπαθούν να κατανοήσουν το μυστήριο της ανθρώπινης
συναίσθησης(…). Εργάζονται πάνω στα μυστικά του ανθρώπινου εγκεφάλου, του ‘μαύρου
κουτιού’. Εγώ δεν συμμετέχω άμεσα στη διαδικασία ξεκλειδώματος του μαύρου
κουτιού(…). Δεν μελετώ νευρικές συνάψεις και νευρώνες. Αντίθετα μελετώ τα
σημεία παραγωγής και πρόσληψης του μαύρου κουτιού- τις εξόδους και τις
εισόδους του. Η έρευνα πάνω στο μαύρο κουτί αλλάζει βαθμιαία πολλές από τις ιδέες μας.
(…)
Οφείλω να πω ότι προσπαθώ να
μην κάνω προβλέψεις. Όταν εφευρέθηκε το αερόστατο ο κόσμος σκεφτόταν τι υπέροχο
πράγμα που ήταν να μπορείς να πετάξεις στον αέρα σαν πουλί! Μετά ανακαλύφθηκαν
τα πρώτα αερόπλοια και ήταν αυτή η εφεύρεση, των αεροπλάνων μετέπειτα, που
διασώθηκε. Όταν ανακαλύφθηκαν τα αερόπλοια πολλοί νόμιζαν ότι θα ακολουθούσε
μια γραμμική πρόοδος, μια εξέλιξη σε πιο τελειοποιημένα και γρήγορα μοντέλα. Σε
κάποιο σημείο όμως μετά την τραγωδία του Χίντεμπουργκ το 1937 όπου σκοτώθηκαν
35 άτομα, φαινόταν πιο λογικό τα αεροπλάνα να είναι πιο ελαφρά από τον αέρα για
να μπορούν να πετάξουν. Τελικά όμως αποδείχθηκε ότι έπρεπε να είναι πιο βαριά
για να μπορούν να πετάξουν με ασφάλεια.
Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας
είναι ότι πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός για να μην ερωτευτείς το αερόστατό
σου». [Umberto Eco: ‘Μην
ερωτευτείς ποτέ το αερόστατό σου’,
«Προβλέψεις: 30 μεγάλοι στοχαστές μιλούν για το μέλλον» Εκδ.Παπαζήση]
Ή, όπως έλεγε κι η θεία μου η
Μαρίκα, ότι πρέπει να ξεχάσεις τον πρώτο, αν θέλεις να γνωρίσεις τον μεγάλο σου
έρωτα. Άσχετα αν δεν λύθηκε ποτέ το πρόβλημα του ποιος ήταν ο πρώτος, ο
δεύτερος, ο τρίτος… ή ο μεγάλος έρωτας του καθενός.
Ένας από τους πιο επιφανείς, ωστόσο,
νευροεπιστήμονες της εποχής μας, ο κος Β.Σ.Ραματσάντραν, καθηγητής στην
Καλιφόρνια ο οποίος ενδεχομένως δεν έχει ασχοληθεί, ούτε διαβάσει ποτέ τις
απόψεις του κ.Eco, λέει για το ‘μαύρο κουτί’:
Η μέθοδος του ‘μαύρου
κουτιού’ είναι αγαπητή κυρίως στους ψυχολόγους. Μεταβάλλεται συστηματικά η
είσοδος στο σύστημα για να μελετηθεί η μεταβολή στην έξοδο και να
κατασκευαστούν πρότυπα για το τι συμβαίνει μεταξύ εισόδου και εξόδου. Η
προσέγγιση αυτή σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν εξαιρετικά επιτυχής. Οδήγησε
παραδείγματος χάριν στην ανακάλυψη της τριχρωμίας ως μηχανισμού της έγχρωμης
όρασης. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όλα τα χρώματα που βλέπουμε είναι δυνατόν
να προκύψουν απλώς με τη σύνθεση διαφορετικών αναλογιών τριών βασικών χρωμάτων,
του ερυθρού, του πράσινου και κυανού. Το γεγονός αυτό οδήγησε στο συμπέρασμα
ότι υπάρχουν στον οφθαλμό τρία είδη υποδοχέων. (…) Αμφιβάλλω πολύ, όμως, αν
θα καταλάβαινε κανείς πως λειτουργεί το πεπτικό σύστημα βλέποντας απλώς το
τελικό προϊόν. Μόνο με την προσέγγιση του μαύρου κουτιού δεν θα μπορούσε
κανείς να συναγάγει την ύπαρξη της μάσησης, των περισταλτικών κινήσεων, του
σίελου, των γαστρικών υγρών, των παγκρεατικών ενζύμων ή της χολής, ούτε να
αντιληφθεί ότι το ήπαρ, μόνο, επιτελεί τουλάχιστον δέκα λειτουργίες που βοηθούν
στην πέψη. Εν τούτοις, πολλοί ψυχολόγοι που ονομάζονται λειτουργιστές
προσκολλώνται στην άποψη ότι είναι δυνατόν να κατανοήσουμε τις νοητικές
διεργασίες με μια αυστηρή, υπολογιστική, συμπεριφορική ή «ανάστροφη μηχανική»
προοπτική, χωρίς να σκοτιζόμαστε για τον λαβύρινθο του εγκεφάλου.
Στα βιολογικά
συστήματα, η κατανόηση της δομής έχει αποφασιστική σημασία για την κατανόηση
της λειτουργίας κάτι που είναι τελείως αντίθετο από την προσέγγιση του
λειτουργισμού ή του μαύρου κουτιού για την ερμηνεία του εγκεφάλου. Ας
αναλογιστούμε πως η κατανόηση της δομής του μορίου του DNA –η διπλή έλικα- άλλαξε εντελώς τις απόψεις μας για την κληρονομικότητα και τη γενετική,
ερευνητικά πεδία που μέχρι τότε αντιμετωπίζονταν με την προσέγγιση του μαύρου
κουτιού. Πράγματι αμέσως μετά την ανακάλυψη της διπλής έλικας αποκαλύφθηκε ότι
η δομή το μορίου του DNA υπαγορεύει την κληρονομικότητα. [V.S.Ramachandran & Sandra Blakeslee, «Φαντάσματα
στον εγκέφαλο, Ερευνώντας τα μυστήρια του νου», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, 2005, σελ.306]
Ο κος Β.Σ.Ραματσάντραν τα
βάζει με όλους αυτούς τους ψυχολόγους, λειτουργιστές, συμπεριφοριστές και
λοιπούς (π.χ. λογοτέχνες όπως ο κος Eco) συμβουλάτορες
και «μηχανικούς» της ανθρώπινης κοινωνίας. Παραμένοντας (ως νευροεπιστήμονας) πιστός
στο πνεύμα των θετικών επιστημών, εγκαλεί όλους αυτούς τους κυρίους, λέγοντας
ότι δεν μπορείς να στέκεσαι στα επιφαινόμενα, αλλά ότι πρέπει να μπεις και μέσα
στο «μαύρο κουτί», καθώς «στα βιολογικά συστήματα, η
κατανόηση της δομής έχει αποφασιστική σημασία για την κατανόηση της λειτουργίας».
Ο κύριος Eco, όμως, καθηγητής πανεπιστημίου κατά τα άλλα, μας λέει
πολύ απλά ότι ο ίδιος μελετά τις εξόδους και τις εισόδους του μαύρου κουτιού
του εγκεφάλου μας. Το πώς δουλεύει αυτό το κουτί και το μέσα από ποια διαδικασία βγάζει στην
έξοδο τα αποτελέσματα που βγάζει, δεν τον απασχολεί. Αυτή την δουλειά και την γνώση
την αφήνει σε άλλους. Αυτό δεν τον εμποδίζει όμως να καταλήγει σε πιασάρικα συμπεράσματα
και ιστορίες, και με τίτλους, όπως το «μην ερωτευθείς ποτέ το αερόστατο σου», κηρύσσοντας
την ανασφάλεια και την ρευστότητα.
Στην αποστολή αυτή δεν είναι
ο μόνος. Στρατιές φιλοσόφων και λοιπών διανοούμενων συστοιχίζονται στην κατά τ’
άλλα μη στρατευμένη αποστολή …ακύρωσης ακόμη και των θεμελιωδέστερων αξιωμάτων
της επιστημονικής επανάστασης της νεωτερικής εποχής.
Φιλόσοφοι όπως ο κος Ζύγκμουντ
Μπάουμαν λούζουν το ακροατήριο τους με διαπιστώσεις του στυλ «η κεντρική μορφή της
ρευστής μοντέρνας εποχής μας είναι ακριβώς ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους,
σταθερούς, διαρκείς, ανθεκτικούς δεσμούς, γεγονός που, αφενός τον οδηγεί σε μια
απελπισμένη αναζήτηση ταυτότητας, αυτοπροσδιορισμού και αυτοκατάφασης και,
αφετέρου, του προκαλεί βαθύ αίσθημα ανασφάλειας». [Ζύγκμουντ Μπάουμαν, ‘Ρευστή αγάπη. Για
την ευθραυστότητα των ανθρωπίνων δεσμών’, Εκδ.Εστίας, 2007]
Διαπιστώσεις, φωτογραφικές
αποτυπώσεις συμπεριφορών και αποκρίσεων στην έξοδο του ‘μαύρου κουτιού’. Δεν
καταβάλλει καμία προσπάθεια κριτικής κατανόησης της λειτουργίας του εγκεφάλου
μας, που στις εκάστοτε συγκεκριμένες εισόδους/inputs δίνει τις παραπάνω
‘δυστυχισμένες’ αυτές εξόδους/outputs. Οι
φιλόσοφοι και οι ανθρωπιστικές επιστήμες
επιτρέπουν αυτή τη θολή επιστημονικοφάνεια. Ο κος Β.Σ.Ραματσάντραν τα βάζει με
όλους αυτούς, παρόλο που πιθανότατα να έχει ελάχιστες κοινωνικές ή πολιτικές
ευαισθησίες.
Το ίδιο και μια άλλη
σημαντική μορφή των ανθρωπιστικών επιστημών, ο κοινωνιολόγος Richard Sennett (στο «Ο
ελαστικοποιημένος άνθρωπος: οι συνέπειες του μετασχηματισμού της εργασίας στον
νέο καπιταλισμό» εκδ.Πεδίο, 2010).
Οχυρωμένος πίσω από τη μοιρολατρική
αποδοχή της εξέλιξης της οργάνωσης των επιχειρήσεων και της τεχνολογίας, που
υπαγορεύουν τις νέες μορφές εργασίας, φωτογραφίζει κι αυτός το αποτέλεσμα, την
δυστυχία των ανθρώπινων κοινωνιών.
Όταν μιλούμε για την δυστυχία
των ανθρώπων όμως –και μάλιστα
αυτών πούχουν γεμάτο το στομάχι- και
προκειμένου να βρουν την δικαίωση τους οι ανθρωπιστικές επιστήμες -κατ’αντιστοιχία της ιατρικής επιστήμης που
θεραπεύει και απαλύνει τον βιολογικό πόνο-
δεν αρκεί να εξηγούμε και να περιγράφουμε τον κόσμο, αλλά χρειάζεται να τον
αλλάξουμε. Και γι’αυτή την αποστολή πολύ λίγο βοηθούν –αν δεν κάνουν και κακό…-
οι απλές φωτογραφίες της δυστυχίας μας. Απαιτείται η κατανόηση των διαδικασιών
και λειτουργιών εκείνων που προκαλούν την δυστυχία μας. Καθώς και της δομής του
συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε και προιόντα του οποίου είμαστε. Γιατί εκεί καλούμαστε
να επέμβουμε, αν θέλουμε να έχουμε κάποιο αποτέλεσμα.
Σχόλια